نقش مدارس و معلمان در تقویت و توسعه تفكر پژوهشی

  قریب به یک سوم جمعیت کشور ایران را دانش آموزان ، معلمان و مدیران و کارکنان ستادی و غیر ستادی آموزش و پرورش تشکیل می دهند . قابلیت چنین جمعیتی که به عنوان نیروی انسانی فعال می تواند در جهت رشد و توسعه سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی تاثیر گذار باشد بر هیچ کس پوشیده نیست . 

 قریب به یک سوم جمعیت کشور ایران را دانش آموزان ، معلمان و مدیران و کارکنان ستادی و غیر ستادی آموزش و پرورش تشکیل می دهند . قابلیت چنین جمعیتی که به عنوان نیروی انسانی فعال می تواند در جهت رشد و توسعه سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی تاثیر گذار باشد بر هیچ کس پوشیده نیست . ولی تحقق این هدف در شرایط فعلی منوط به نهادینه شدن فرهنگ پژوهشی در بین جوانان و دانشجویان آینده ساز جامعه و به کارگیری دانش های پژوهش – محور و فناوریهای نوین توسط آنهاست. این مقاله ضمن بررسی راهکارهای پیشین نهاد آموزش و پرورش در این زمینه ، پیشنهاد می کند با تغییر اساسی در ساختار نظام آموزشی و به کارگیری رویکرد پژوهش – محور در برنامه های درسی دانش آموزان ، مدارس و معلمان کشور می توانند نقش تعیین کننده ای در اشاعه تفکر پژوهشی و پژوهشگری داشته و بدین ترتیب نیروی انسانی مورد نیاز آینده کشورمان را در جهت رشد و توسعه تامین نماید.

● مقدمه :

حس کنجکاوی و حقیقت جویی امری فطری است كه در نهاد تك تك اعضای سالم نونهالان جامعه به ودیعت نهاده شده است و می بایستی با فراهم آوردن شرایط مناسب به تدریج فعلیت یابد . بدیهی است این استعداد ذاتی ابتدائاً باید در محیط خانواده و آموزشگاه بروز یافته و شكوفا گردد و سپس در محیطهای سایر نهادهای اجتماعی نشوونما كند . اما در دنیای امروز نقش نظام آموزشی به دلیل تحولات اقتصادی ، علمی ، فنی در این زمینه چشمگیر تر از سایر نهاد ها می باشد . نقش نظام آموزشی از آن جهت حائز اهمیت است كه از قلمرو و دامنه شمول بسیار گسترده ای برخوردار بوده و مدت زمان نسبتا زیادی از اوقات مفید اعضای جامعه مشتمل بر نو نهالان و كودكان و نوجوانان و جوانان را در بر می گیرد. البته نظام آموزشی صرفاً در برگیرنده دانش آموزان و معلمین و مدیران مدارس نیست بلكه ساختار سازمانی و بستری كه اینگونه افراد در آن كار می كنند و قوانین و سیاست هایی كه آنها را تحت تاثیر قرار می دهند نیز باید مد نظر باشد.

با نگاهی به نقش نظام آموزش و پرورش به عنوان تربیت كننده و آموزش دهنده سرمایه های انسانی خلاق و پژوهشگر بایستی این سوال كلیدی و مهم را مطرح كرد كه نظام آموزش و پرورش ما تا چه حد فراگیران را به این سمت سوق می دهد

در پاسخ می توان گفت : پژوهش و نو آوری در جامعه ای توسعه پیدا می كند كه نظام آموزشی و فرهنگی ، زمینه و بستر مناسبی برای آن را تدارك دیده باشد . بنابراین تحقیق را می توان در كنار آموزش یكی از اهداف بسیار مهم آموزش و پرورش دانست كه باید مورد توجه قرار گیرد و به نظر می رسد که مدارس و معلمان در این میان دارای وظیفه بسیار مهم و حساسی هستند كه می توانند علاوه بر فعالیت های تحقیقاتی روح و انگیزه تحقیق و روش های درست پژوهش را در میان دانش آموزان نهادینه كنند .

● جایگاه پژوهش در آموزش و پرورش

از جمله عوامل بسیار مهم در شناخت مشكلات جامعه و یافتن راه حل برای آنها ، امر پژوهش و تحقیق است . پژوهش از دو بعد دارای اهمیت است . نخست اینكه چاره گشای مشكلات فردی و اجتماعی است و دیگر اینكه با افزایش دانسته های انسان به او كمك می كند تا با انتقال یافته های خود به دیگران در حل مشكلات جامعه كمك مضاعف كند . اما نكته مهم این است كه خود پژوهش نیز نیازمند آموزش است چرا كه پژوهش در حقیقت یك فن است و روش های مختلفی دارد كه یادگیری و به كار بستن آنها جز با آموزش میسر نیست . در واقع تاكیدی كه در تعریف تحقیق بر روش های منظم شده است ما را به آنجا راهنمایی می كند كه روش های منظم فقط با آموزش حاصل می شوند نه به صورت تصادفی( ۱۰ ).

اما متاسفانه هنوز فرهنگ پژوهش در كشور ما نهادینه نشده و باور راستین برای پژوهش در بخشهای گوناگون آموزشی و فرهنگی تقویت نگشته است که بتوان از آن در جهت توسعه و پیشرفت کشور استفاده نمود . اعتقاد به اینكه پژوهش می تواند بسیاری از مسائل را حل كند یا آنها را كاهش دهد در میان مسئولان چندان قوی نیست و هنوز بسیاری از دست اندر كاران طعم شیرین استفاده از نتایج تحقیق را نچشیده اند. این قضیه در مورد نهادهایی كه رسماً متولی این امرند و نام تحقیقات را با خود یدك می كشند نیز صادق است. در حال حاضر مقوله پژوهش در دانشگاهها های سراسر كشور به عنوان كار تفریحی و درجه دوم تلقی شده و برای تربیت پژوهشگر حرفه ای هیچگاه تدبیری جدی اندیشیده نشده است . آمار موجود نشان می دهد كه در كشور ما به ازای هر یك میلیون نفر ۳۴۸ محقق داریم و از نظر سهم تحقیقات از تولید ناخاص ملی ۳۱ /۰ درصد به امر تحقیق اختصاص یافته است. در حالیكه در کشورهای پیشرفته ۳ هزار نفر به ازای هر یک میلیون نفر محقق به چشم می خورد و قریب به ۴ درصد از تولید ناخالص ملی برای تحقیقات منظور شده است (۳ ) . لذا برای رشد و گسترش فعالیتهای پژوهشی در كشور باید به مراتب بیش از آنچه تا کنون انجام شده است به امر تحقیق توجه شود . زیرا پژوهش در هر كشوری زیربنای توسعه به شمار می رود و هر كشور خواهان پیشرفت باید در رئوس برنامه های خود به پژوهش و تحقیق اهمیت ویژه ای قائل شود.

شكی نیست كه مهمترین و اساسی ترین ركن نظام پژوهشی را نیروی انسانی محقق كه از توانایی ها ، قابلیت ها و مهارت های لازم پژوهشی برخوردار باشند تشكیل می دهند. آموزش و پرورش به عنوان اولین پایگاه رسمی فرهنگ سازی در این زمینه وظیفه ای خطیر و بزرگ بر عهده دارد كه همانا تربیت نسلی جستجوگر ، اندیشمند ، دانا و توانا است . شواهد نشان می دهد این نهاد در این زمینه چندان كامیاب نبوده است. هم اینک در آموزش و پرورش نیاز گسترده ای به تربیت نیروی انسانی پژوهشگر وجود دارد و با رفع این نقیصه است كه می توان آینده ای را متصور شد كه محققین و پژوهشگران قابلی از ایران پروژه های پژوهشی استراتژیكی را در سطح جهانی به انجام رسانند . امر پروهش باید با قدرت ، قوت ، جدیت و گستردگی بیشتری در نظام آموزشی كشور ( از پیش دبستان تا تحصیلات تكمیلی و آكادمیك ) توسعه و دنبال شود تا دانش آموزان به پژوهش و پژوهش گری علاقه مند شده و آینده تحقیقاتی كشور را به نحو مطلوب محقق نمایند .

● پیشینه :

در زمینه گسترش فرهنگ پژوهشی ، نهاد آموزش و پرورش راهكارهای متعددی را تا كنون در قالب تاسیس مراكز پژوهشی ، طرح ها و برنامه هایی در سطح دانش آموزان و معلمان به اجرا در آورده است كه برخی از آنها عبارتند از :

الف ) تاسیس پژوهشکده های آموزش و پرورش

وزارت آموزش و پرورش در راستای حمایت از امر پژوهش و تربیت مربیان پژوهشگر آزموده و شایسته و ارتباط لازم بین نظام آموزشی با نظام پژوهشی و تحقیقاتی در تهران و چند شهر بزرگ کشور پژوهشکده هایی به وجود آورده است . در این پژوهشکده ها سعی بر این است که متودولوژی پژوهشی متناسب با مشخصات بومی و مسائل فرهنگی و مقتضیات زمانی و مكانی انتخاب گردد و اطلاعات و یافته های ناشی از مطالعات پژوهشی در زمینه های آموزشی به کار بست درآیند. اما اغلب آنها دو هدف مهم در پیش دارند : انجام پژوهش های علمی _ آموزشی در زمینه آموزش و پرورش و ارتقای کیفیت آموزش و پرورش کشور.(۴)

ب) طرح معلم پژوهنده

به منظور ترغیب به حل مسائل آموزشی و تربیتی از طریق پژوهش در عمل ، توسعه اندیشه پژوهشگری در بین معلمان و سایر كاركنان، بهره گیری از تجارب معلمان پژوهنده و نوآور و ارج نهادن به فعالیتهای پژوهشی برنامه معلم پژوهنده از سال ۷۵ به ابتکار پژوهشكده تعلیم وتربیت و با مشاركت فعال شورای تحقیقات استانها در سراسر كشور به اجرا درآمده است که از طریق آن همكاران فرهنگی می توانند به اقدام پژوهی بپردازند . یعنی معلمان و مربیان آگاه و علاقمند می توانند در مورد مسائلی كه در كلاس درس یا مدرسه با آن مواجه هستند به پژوهش بپردازند. زمینه‌ها و محورهای موضوعی ،گزارش معلمان در مورد مسائلی است كه در كلاس درس یا مدرسه با آن مواجه بوده‌اند . این موضوعات عبارت از چگونگی تدریس یك مفهوم علمی با موضوع درسی، تولید روش حل مسایل رفتاری دانش‌آموزان در موارد خاص و شیوه‌های اداره كلاس مرتبط با تعلیم وتربیت بودهاست.(۲)

واقعیت این است كه فلسفه وجودی این پژوهشكده ها و طرح معلم پژوهنده برای رفع و علاج موانع, مشکلات و نارسایی های فعلی آموزش و پرورش بوده است نه درجهت گسترش فرهنگ پژوهشی در كشور . علیرغم اینكه در هفته پژوهش فراخوانهای مقالات و همایش های پژوهشی عدیده ای همه ساله برگزار می گردد ولی در جهت گسترش تفكر پژوهشی موفقیت چندانی حاصل نشده است .

ج ) پژوهشسراهای دانش آموزی

ایجاد شرایط و امكاناتی كه رشد خلاقیت ها و ارتقای دانش وتوانایی دانش آموزان را به تناسب استعدادهای آنان فراهم نماید یكی از اهداف اساسی آموزش وپرورش است . تحقق این هدف با توجه به تفاوت توانمندیهای دانش آموزان و نیز كثرت جمعیت دانش آموزی مستلزم دسترسی به منابع و امكانات مناسب است , ولی محدودیتهای موجود عمدتاً انجام برنامه های مبتنی برگستره استعدادها وتفاوتهای فردی دانش آموزان را با مشكل مواجه می سازد. لذا ایجاد زمینه هایی بـرای افـراد عـلاقمند ومستعدی كه با روحیه تحقیق وپژوهش در تعمیق و گسترش آموخته های خود اهتمام دارند امری ضروری به نظر می رسد . به همین منظور برنامه ای به صورت دستورالعمل تأسیس پژوهشسراهای دانش آموزی درسال ۱۳۸۲ از طرف معاون آموزش وپرورش نظری ومهارتی وزارت متبوع به كلیه استانها ابلاغ گردید. ولی از آنجا که تا کنون تعداد اندكی پژوهشسرای دانش آموزی در سراسرکشور تاسیس شده است نمی توان به این زودی انتظار داشت كه نتیجه مطلوبی در این زمینه حاصل آید .

د ) واحد درسی مطالعات پژوهشی

چند سالی است که در جهت آشنایی دانش آموزان با مبانی تحقیق در مقطع دبیرستان درس "مطالعات پژوهشی " تدارك دیده شده است ولی به دلیل اختیاری بودن آن و عدم آشنایی بسیاری از معلمان با اصول تحقیقاتی و عدم وجود امكانات مناسب، این درس چندان جدی گرفته نمی شود و می توان گفت که عملا كار پژوهش صورت نمی گیرد

ه ) مسابقات انشاء و مقاله نویسی

گاهی از سوی برخی ارگانهای دولتی مانند سازمان بهزیستی و یا سازمان آب و غیره موضوعاتی مانند رعایت بهداشت یا صرفه جویی در مصرف آب به عنوان موضوع انشاء یا مسابقه مقاله نویسی در مدارس طرح می شود و یا یك سری مسابقات فرهنگی کشوری مانند پرسش مهر از سوی آموزش و پرورش انجام می گیرد كه بر اساس آن دانش آموزان اقدام به تهیه مقاله ، تحقیق و .. می كنند. اینگونه تلاشها قطعاً درجهت گسترش فرهنگ پژوهشی در سطح آموزش و پرورش نقش موثری خواهد داشت ، ولی معلوم نیست كه حاصل این برنامه ها چه اندازه از اعتبار برخوردار است و آمار و ارقام مستندی در زمینه پیشرفت این برنامه وجود ندارد كه بتوان بدان استناد كرد و بر اساس آن برای برنامه ریزی آینده تصمیم گرفت .

و ) پژوهش دانش آموزی

یكی دیگر از مباحثی كه طی چندین سال اخیر در نظام آموزش و پرورش كشورمان مد نظر قرار گرفته انجام تحقیق و پژوهش توسط دانش آموزان است . اوایل سال تحصیلی ۷۹-۸۰ بخشنامه ای به مدارس ارسال گردید و از دبیران خواسته شد ضمن دو نوبتی شدن امتحانات شیوه ارزشیابی از آموخته های دانش آموزان نیز تغییر كند که درآن مسئله نمره تحقیق به عنوان تكلیف درسی مطرح گردید ، ولی اشاره ای به این نشد كه تحقیق توسط دانش آموز و ارزشیابی آن چگونه باید باشد ؟ مراحل مختلف یك تحقیق دانش آموزی و نظارت معلمان چگونه باید صورت گیرد ؟

در پی ابلاغ این بخشنامه به مدارس، معلمان بدون اینكه از پژوهش دانش آموزی و اجرای صحیح آن آگاهی لازم داشته باشند. از آن هنگام تا کنون در حیطه هر درسی موضوعاتی را به دانش آموزان پیشنهاد کرده اند تا در مورد آنها تحقیق نمایند . انتخاب موضوعات بر حسب اینكه پژوهش فردی یا گروهی باشد متنوع بوده است و هر معلمی برای درسی كه آموزش می دهد در این امر كاملا سلیقه ای عمل کرده است . اما از آنجا كه دانش آموزان از پیش روش تحقیق را آموزش ندیده اند بسیاری از تحقیقاتی را كه انجام داده اند با اسلوب صحیح تحقیق منطبق نبوده است. وانگهی تحقیق مستلزم امكانات و منابع و زمان كافی است كه متاسفانه این شرایط برای دانش آموزان مهیا نبوده است . حتی در كتابخانه های مدارس كتابهای لازم برای انجام تحقیق در دسترس نبوده و یا تهیه آنها مستلزم هزینه بوده است كه بی شک از عهده همه والدین دانش آموزان بر نمی آید . همچنین زمان كافی برای این كار اختصاص نیافته و بلكه انجام تحقیق در دروس مختلف همزمان بوده است . یعنی دانش آموز باید در ظرف یك ماه چند تحقیق در مورد چند درس متفاوت مثل زبان و ادبیات فارسی و عربی و .... را انجام دهد . تردیدی نیست که این كار، دانش آموز را بیش از حد خسته و نسبت به كار پژوهشی بی رغبت می كند ، بخصوص كه موضوع تحقیقات سنگین و نامتناسب با سن دانش آموز باشد كه در این صورت به ناچار از دیگران كمك گرفته می شود و همین مسئله هم باعث اعتراض اولیای دانش آموزان نسبت به این برنامه شده است .