تلفن همراه و آسيب های آن

در اين نوشتار به آسيب‌شناسي استفاده از تلفن همراه در ميان عموم و نگراني‌هاي موجود در اين حوزه پرداخته‌ايم.

امروز تلفن همراه به عنوان يكي از مظاهر فناوري ارتباطي نوين در زندگي فردي و اجتماعي بشر جايگاهي قدرتمند دارد و جزو لاينفك مناسبات روزمره محسوب مي‌شود به طوري كه مي‌توان ادعا كرد براي بسياري از افراد زندگي بدون آن امكانپذير نيست يا دست‌كم مطلوبيتي ندارد. نفوذ كاربردهاي تلفن همراه در شئون زندگي پديده‌اي جهاني است و در جامعه ما با وجود فروكش كردن تب اوليه استفاده از آن، مقبوليتش به حدي رسيده كه مضرات جدي و اساسي اين فناوري مدرن را مخفي و ناديده نگه مي‌دارد، مضراتي كه در حوزه‌هاي متنوع اجتماعي، فرهنگي، رفتاري، روان‌شناسي، پزشكي، قانوني، جزايي و ... به آسيب‌زايي مي‌پردازد و با كمي دقت و موشكافي مي‌توان به دامنه تاثير نامطلوب آن پي برد. در حقيقت از يك ديدگاه آسيب‌شناسانه مي‌توان تلفن همراه را يك منبع بزرگ براي توليد نارسايي‌ها و معضلاتي دانست كه آشكارا يا پنهان در مناسبات زندگي كاربران نفوذ كرده است.

تحقيقات اخير كه در اين حوزه صورت مي‌گيرد و اخبار ناخوشايندي كه گاه و بيگاه درباره مضرات پزشكي و رفتاري تلفن همراه از گوشه و كنار جهان به گوش مي‌رسد، بازبيني و نگرش دوباره براي استفاده از اين وسيله پركاربرد و عادي شده را ضروري مي‌سازد و مجموعه كاربران، ارائه‌كنندگان خدمات و قانونگذاران و دولت‌ها را در معرض اقدامات پيشگيرانه قرار مي‌دهد كه پيش از هر چيز به شناخت ماهيت انواع و اقسام آسيب‌ها و دامنه نفوذ آنها نياز دارد. در اين نوشتار به آسيب‌شناسي استفاده از تلفن همراه در ميان عموم و نگراني‌هاي موجود در اين حوزه پرداخته‌ايم.

كاهش مهارت‌هاي ارتباطي

فروكش كردن تب تلفن همراه در جامعه ما به معناي كاهش استفاده ازآن نيست، بلكه ريشه چنين تصوري را بايد در عادت كردن‌ها و عادي شدن‌ها جستجو كرد. استفاده ازتلفن در مقطعي از زمان شيوه‌اي براي پز دادن و نوعي مد محسوب مي شد و بالطبع رفتاري برجسته و به‌قول معروف توي چشم بود؛ اما كاربرد عمومي آن ميان اقشار مختلف تلفن همراه را از يك وسيله تجملي و شاخص به ابزاري كارآمد و ضروري براي امور روزمره تبديل كرد. جنبه‌هاي مدگونه و نوآورانه آن را هم بايد صرفا در مدل‌هاي جديد گوشي‌هاي تلفن همراه و برخي كاربردهاي پيشرفته آن جستجو كرد كه بتدريج در اختيار كاربران قرار مي‌گيرد؛ اما قضيه به همين جا ختم نمي‌شود. تلفن همراه امروزه به بخشي از هويت افراد تبديل شده است، بويژه نوجوانان و جوان‌ترها كه شخصي و خصوصي بودن خط تماس و محتويات حافظه گوشي را نمادي از استقلال تلقي مي‌كنند و مايه به رخ كشيدن اطلاعات متنوع متني، تصويري، صوتي و ... به ديگران مي‌پندارند.

در حقيقت گوشي تلفن همراه آرشيوي قوي و منحصر به فرد است كه دانسته‌ها، توانايي‌ ارتباطي و دسترسي فرد را به اطلاعات به روز آشكار مي‌كند و در هر جمع و محفلي فرصت مناسب براي ابراز وجود و خودنمايي در اختيار صاحبش قرار مي‌دهد. در حالي كه اين هويت كاذب معمولا به شخصيت فرد بستگي ندارد و نتيجه قرار گرفتن وي در معرض امواج مهارگسيخته انتقال اطلاعات ديجيتالي و موبايلي محسوب مي‌شود كه محتويات آنها اغلب با عرف و اخلاق جامعه هم ناسازگاري دارد.

هويت كاذبي كه از تلفن همراه ناشي مي‌شود، حتي به شماره خط‌ها نيز كشيده شده و سال‌هاست كه در جامعه ما فلان پيش‌شماره به فلان قشر اختصاص دارد و مفاهيمي را القاء مي‌كند كه مطلوبيت يا عدم مطلوبيت آن بر قيمت خطوط تماس نيز تاثيري چشمگير و پذيرفته شده دارد.

در اين حوزه، برخي مزاياي استفاده از تلفن همراه و دلايل شيوع آن نيز قابل تامل است. دسترسي سريع به دوستان آشكار و پنهان، قابليت مخفي نگهداشتن اطلاعات، بهره‌مندي از سرويس پيام كوتاه براي مخفيكاري بيشتر و دسترسي آسان به انواع بازي‌ها و شيوه‌هاي انتقال فايل‌هاي صوتي و تصويري مزايايي هستند كه براي هر كاربري فريبنده و مطلوب به نظر مي‌رسد؛ اما با كمي دقت مي‌توان دريافت اين ويژگي‌ها شرايط بهتري براي سوءاستفاده و ايجاد و اشاعه ناهنجاري‌هاي رفتاري و شخصيتي پديد مي‌آورد.

در اين ويژگي‌ها زندگي دوگانه‌اي را براي كاربر رقم مي‌زند و در صورتي كه نوجوان يا جوان باشد، تاثير‌پذير هويتي پر از تعليق برايش پديد مي‌آورد. اگر چه انتقال اطلاعات امري مطلوب محسوب مي‌شود، اما نمي‌توان نقش محدوديت‌هاي منطقي براي كودكان و نوجوانان را ناديده گرفت؛ در حالي كه انتقال اطلاعات از طريق تلفن همراه تقريبا هيچ محدوديتي نمي‌شناسد و قابليت‌هاي فني ديگري نظير درگاه مادون قرمز، بلوتوث، پيام تصويري و ... كه در گوشي‌ها تعبيه شده‌اند، انديشه ايجاد با اعمال هر محدوديتي را عقيم مي‌سازد.

در چنين شرايطي افراد در معرض اطلاعاتي قرار مي‌گيرند كه قدرت تشخيص خوب و بد آن را ندارند يا در حالتي عمومي‌تر حداقل با اخلاق فردي و اجتماعي ناسازگار است.

در جريان اين تبادل اطلاعات فراگير كه مانند موجي جامعه را درگير ميكند كودكان و نوجوانان بيش از ديگران در معرض آسيب قرار دارند و بالطبع اطلاعات نامناسبي دريافت مي‌كنند كه نظام ارزشي رو به شكل گيري آنان را مخدوش مي‌كند. به همين دليل است كه بزرگسالان و سالمندان تنها به جنبه ارتباطي گوشي‌هاي تلفن همراه توجه دارند و انواع ساده و قديمي آن را تهيه مي‌كنند و در مقابل، جوان‌ترها و نوجوانان به انواع جديدي توجه دارند كه قابليت‌هاي ارتباطي و اطلاعاتي ويژه‌اي در اختيارشان مي‌گذارند و البته گذاشتن قفل و رمز ورود هر گوشي تلفن همراه در ميان كاربران كم‌سن و سال رايج‌تر است.

شيوه ارتباطات با تلفن همراه موضوع ديگري است كه دكتر هادي فراهاني، جامعه‌شناس و كارشناس علوم ارتباطات درباره آن توضيح مي‌دهد: برقراري ارتباطات پنهاني و غيرمستقيم از اعتماد به نفس افراد مي‌كاهد و مهارت‌هاي ارتباطي آنان را براي زندگي و حضور در محيط‌هاي جمعي ضعيف مي‌كند.

در فرهنگ ما مرسوم است هر حرفي را كه نمي‌توان رودررو و به صورت حضوري به ديگري گفت از طريق تماس تلفني بيان مي‌شود. اين يك ضعف فرهنگي است كه سهولت و فراگيري استفاده از تلفن همراه بر شدت آن مي‌افزايد. صحبت با تلفن همراه در مكان‌هاي عمومي آسيب ديگري است كه طبق آخرين پژوهش‌ها بيش از 90 درصد افراد از آزارهاي آن اظهار نارضايتي كرده‌اند.

صداي زنگ نامناسب، جواب ندادن به تماس‌ها، صحبت يكباره و با صداي بلند و ... اغلب رنجش ديگران را موجب مي‌شود و در قالب يك ناهنجاري رفتاري قابل بحث و بررسي است. استفاده بيش از اندازه و غيرضروري از تلفن همراه براي كاربر استرس و پريشاني ذهني پديد مي‌آورد. اين اختلالات به حدي است كه نوعي بيماري رواني و عصبي براساس آن تعريف شده است و فرد مبتلا در طول روز چندين بار احساس مي‌كند گوشي تلفن همراهش زنگ مي‌خورد. پژوهش ها نشان مي‌دهد حداقل دوسوم كاربران به اين نوع تيك عصبي دچارند و بيش از 70 درصد كاربران مبتلا آن را تجربه‌اي تلخ و حالتي ناخوشايند توصيف مي‌كنند. ارسال بيش از اندازه پيام كوتاه نيز نوعي وسواس و اختلال ذهني به دنبال دارد كه متاسفانه نزد كاربران نوجوان ايراني بسيار رايج است.

بسياري از محققان معتقدند استفاده بيش از اندازه از تلفن همراه در ذهن و اعصاب كاربران نوعي اعتياد پديد مي‌آورد كه درست مانند اعتياد به مواد مخدر، الكل، پرخوري، رابطه غيراخلاقي، بازي‌هاي‌ رايانه‌اي، اينترنت و ... مخرب است. اعتياد به استفاده از تلفن همراه در حقيقت تمايل شديد به رفتاري است كه انجام مي‌گيرد و احساسي كه پس و پيش از آن به فرد دست مي‌دهد. معتادان به استفاده از تلفن همراه از دوستان و خانواده فاصله مي‌گيرند، انزواطلب مي‌شوند، اولويت‌هاي سني و اجتماعي نظير تحصيل و اشتغال را پس مي‌زنند، هنگامي كه تلفن همراه در دسترس‌شان نيست به آن فكر مي‌كنند و از دوري‌اش رنج مي‌برند. خاموش بودن تلفن همراه در افراد معتاد تحمل‌ناپذير است و موجب مي‌شود حتي هنگام خواب يا در مواقع خاصي كه گوشي تلفن همراه را خاموش مي‌كنند يا در حالت سكوت قرار مي‌دهند به استرس و دلشوره دچار شوند. فرد معتاد نمي‌تواند ازگوشي تلفن همراه خود دور بماند و از هر ترفندي براي استفاده دائمي از آن بهره مي‌جويد. اين نوع اعتياد از علاقه و وابستگي فراتر مي‌رود و به نوعي جنون در دسترس بودن تبديل مي‌شود.

امروزه وضعيت استفاده از تلفن همراه در مدارس جامعه، از وجود چنين اعتيادي در ميان قشر نوجوان و محصل حكايت مي‌كند. ورود گوشي به مدارس ممنوع است، اما بسياري از دانش‌آموزان سر كلاس درس گوشي خود را همراه دارند و حتي براي يكديگر يا دوستان و آشنايان پيامك مي‌فرستند. در حقيقت بعيد است كسي با تلفن همراه دوست يا آشناي محصلش تماس بگيرد و متوجه شود، گوشي‌اش را در خانه گذاشته و به مدرسه رفته است! پريشاني ذهني ناشي از اعتياد به تلفن همراه به گونه‌اي است كه براي فرد استرس دائمي به ارمغان مي‌آورد و چنان كه مي‌دانيم، استرس ما در دردها و بيماري‌هاست. علاوه بر آن فرد معتاد از اعتياد نامعقولش آگاهي مي‌يابد و در مقابل اتهام اعتياد و وابستگي شديد رفتاري به احساس شرم و تنزل شخصيتي دست مي‌يابد. به طور كلي مي‌توان ادعا كرد استفاده از تلفن همراه نوعي هيجان منفي و ويرانگر در پي دارد كه با شدت و ضعف متفاوت روحيه، اعصاب و هويت رفتاري و اجتماعي كاربر را تخريب مي‌كند.

دكتر فراهاني در اين‌باره به تغيير الگوهاي رفتاري اشاره مي‌كند و مي‌افزايد: استفاده دائمي از تلفن همراه و تبديل اين وسيله به ابزاري براي امور روزمره، الگوهاي جديدي در رفتارهاي اجتماعي پديد مي‌آورد كه بخشي از آنها بسيار نامطلوب است و در بلندمدت به آسيب‌هاي آشكار رفتاري منجر مي‌شود. وابستگي برخي افرادبويژه جوان‌ترها به تلفن همراه و هويت كاذب آن شرايطي راپديد مي‌آورد كه براي مثال در يك مهماني خانوادگي يا فاميلي مشاهده مي‌كنيم، عده‌اي به جاي ارتباط كلامي از طريق بلوتوث يا پيامك به صحبت با يكديگر مي‌پردازند. يكي براي ديگري تصوير يا متني را ارسال مي‌كند و بلافاصله جواب مي‌گيرد، گاهي تمام وقت مهماني و با هم بودن به بررسي محتويات گوشي‌ها سپري مي‌شود و انگار هيچ‌كس قصد ندارد از پشت هويت مجازي تلفن همراهش بيرون بيايد و درباره مسائل واقعي و ملموس كار، زندگي و روابط فاميلي و اجتماعي سخن بگويد، با ادامه اين روند كه حتي دوستي‌ها، احوالپرسي‌هاي ميان آشنايان، ابراز محبت‌ها، خواستگاري‌ها و... با تلفن همراه يا پيامك انجام مي‌شود مي‌توان انتظار داشت نسل‌هايي مجازي پرورش يابند كه حتي از ساده‌ترين مهارت‌هاي كلامي و رابطه‌اي بي‌بهره‌اند.

انتقال اطلاعات و روابط مجازي در نگاه اول بسيار مطلوب است، اما تبديل شدن شئون آن به بازيچه و وسيله سرگرمي و وقتگذراني آسيبي است كه از ضعف‌هاي فرهنگسازي در اين حوزه حكايت مي‌كند.

نظير چنين فاجعه‌اي براي استفاده از اينترنت نيز رخ داده است و ضرورت فرهنگسازي و اطلاع‌رساني در حوزه وسايل و امكانات مجازي زندگي را پررنگ‌تر مي‌سازد.

مراقب باشيد

تلفن همراه مانند هر وسيله الكترونيكي ديگري كه امكانات مجازي در اختيار كاربران قرار مي‌دهند، به ابزاري براي سوءاستفاده تبديل مي‌شود و اين كاربردهاي نادرست در حوزه‌هاي متنوعي رخ مي‌دهد و تلاش براي ايجاد ممانعت‌هاي قانوني، قضايي، اخلاقي يا اجتماعي در برابر آنها راه به جايي نمي‌برد. گويا فناوري و فرصت‌هايي كه براي سوءاستفاده پيش‌روي متخلفان قرار مي‌دهد همواره يك گام از قوانين بازدارنده جلوتر است و مهم‌ترين تجربه جامعه ما در اين حوزه به سوءاستفاده از گوشي‌هاي تلفن همراه دوربين‌دار براي فاش كردن و اشاعه مسائلي مربوط مي‌شود كه در عرف و اخلاق جمعي جزو حريم خصوصي است. دوربين كوچك تلفن‌هاي همراه هنگامي كه با بي‌دقتي، شيطنت، خصومت يا تمايل به انجام تجربه‌اي تازه به كار گرفته مي‌شود، به نشر مسائلي در محيط جامعه مي‌انجامد كه با خدشه‌دار كردن روحيه و اخلاق عمومي به بحراني دامنه‌دار و برانگيختن هيجان يا همدردي آحاد افراد خاتمه مي‌يابد. تجربه‌هاي تلخي از اين نوع در حافظه جمعي ايرانيان بسيار است و هنوز هم مي‌توان در صفحه حوادث روزنامه‌ها از آنها سراغ گرفت. مهماني‌ها، جشن‌هاي عروسي، اماكن خصوصي و حريم شخصي افراد از خطر اين دوربين‌هاي كوچك و ساده در امان نيستند و كار به جايي رسيده است كه در برخي محافل پيش از انجام هر كاري به صورت محترمانه يا با لحني قاطع حاضران را از فيلمبرداري يا گرفتن عكس با گوشي‌هاي تلفن همراه برحذر مي‌دارند.

آسيب ديگر اين كه بسياري از افراد نمي‌دانند حافظه وسايل الكترونيكي از رايانه گرفته تا دوربين عكاسي،  گوشي تلفن همراه و... حتي پس از شكسته و تخريب شدن قابل بازيابي است و اين حافظه‌هاي كوچك و پرمحتوا پس از مصرف و به پايان رسيدن عمرشان در هر شرايطي جزو وسايل خصوصي محسوب مي‌شوند و به همين سبب راه براي سوءاستفاده متخلفان و افراد كنجكاو باز مي‌ماند.

هك تلفن همراه شيوه ديگري از سوءاستفاده است كه در چند سال اخير در جامعه ما رواج يافته. متاسفانه به سبب وجود برخي نابساماني‌هاي قانوني در حوزه الكترونيك و ارتباطات مجازي نرم‌افزارهاي هك نيز به فراواني در بازار و سايت‌هاي اينترنتي يافت مي‌شود و چنين وضعيتي هر كاربري را براي استفاده از آنها با هر قصد و انگيزه‌اي وسوسه مي‌كند. هك تلفن همراه به شيوه‌هاي مختلفي صورت مي‌گيرد. سوزاندن سيمكارت، تخريب گوشي، دسترسي به اطلاعات حافظه تلفن همراه، نشر ويروس‌هاي مجازي و... بخشي از آنها هستند كه از طريق خطوط تماس، امكانات نوين مخابراتي يا بلوتوث انجام مي‌شود. دزديدن اعتبار ريالي از سيمكارت‌هاي اعتباري نيز روش جديدي است كه بسادگي صورت مي‌گيرد: دريافت يك پيامك ناشناس حاوي متن، وسوسه براي ارسال همان پيامك به شماره‌اي خاص براي افزايش اعتبار به صورت رايگان و آخر سر انتقال بخشي از اعتبار فرد گيرنده به فرستنده. روش‌هاي ديگري هم براي سوءاستفاده مالي از گوشي‌هاي تلفن همراه وجود دارد و برخي هكرها با استفاده از نرم‌افزارهاي خاص هزينه ارسال پيامك يا برقراري تماس خود را به عهده كاربران ديگر مي‌گذارند و از اين طريق به نوعي كلاهبرداري مي‌پردازند كه به سبب پايين بودن مبلغ زيان براي خسارت‌ديده ارزش پيگيري در محاكم قضايي را ندارد.

انتشار برخي آمارها درباره استفاده از تلفن همراه كه ويژه كاربران ايراني است، نارسايي‌هاي ديگري را در اين حوزه آشكار مي‌كند و دكتر فراهاني درباره آنها توضيح مي‌دهد: آمارهاي تاييد نشده از اختصاص حدود 70‌درصد محتواي گوشي‌ها و فايل‌هاي انتقالي به هجويات، طنزهاي عاميانه و متون و تصاوير غيراخلاقي حكايت مي‌كند كه تحقيقات ميداني نيز چنين رقمي را نشان مي‌دهد و ثابت مي‌كند. ارسال و دريافت پيامك‌هاي اشتباهي نيز دردسرساز است و اغلب از استفاده بي‌رويه از سرويس پيام كوتاه ناشي مي‌شود. اين سرويس ارتباطي در اصل بر ارسال و دريافت متون درباره مسائل ضروري اختصاص دارد، ولي در كشور ما بيشتر براي سرگرمي و تفريح به كار مي‌رود. ديگر اين كه طبق آمار رسمي 80 درصد كاربران ايراني از قابليت‌هاي پيشرفته تلفن همراهشان آگاهي ندارند و اغلب كاربران تنها از 10 درصد قابليت‌هاي گوشي‌هايشان استفاده مي‌كنند. در جامعه ما دوربين، حافظه، بلوتوث و نرم‌افزارهاي پخش فايل صوتي و تصويري پركاربردترين امكانات گوشي‌ها محسوب مي‌شوند و ناگفته پيداست قابليت‌هاي پيشرفته ارتباطي در گوشي‌ها يا پشتيباني فني نمي‌شوند يا اصلا طرفدار ندارند و به كار نمي‌آيند. در اين حوزه اطلاع‌رساني شركت‌‌هاي واردكننده و نهادهاي مسوول در حوزه فناوري ارتباطات ضرورتي است كه با توجه به برنامه‌هاي توسعه كشور و اهدافي نظير تحقق دولت و شهروند الكترونيكي پررنگ‌تر مي‌شود. در كنار همه اين نارسايي‌ها استفاده از تلفن همراه با معضل ديگري پيوند مي‌خورد كه اگر ويژه جامعه كاربران ايراني نباشد، حداقل از ضعف‌هاي قانوني و فرهنگي در اين حوزه حكايت مي‌كند: استفاده از تلفن همراه حين رانندگي كه يكي از دلايل پرشمار تصادفات و ايجاد گره‌هاي ترافيكي در معابر شهري محسوب مي‌شود.

تحقيقات پزشكي چه مي‌گويند؟

مضرات پزشكي استفاده از تلفن همراه موضوعي است كه نه ثابت شده و نه رد مي‌شود. با اين حال نتايج تحقيقاتي كه به تناوب در اين باره صورت مي‌گيرد اصلا به نفع اين وسيله ارتباطي نيست. به طوري كه نگراني‌هاي ناشي از اعلام نتايج تحقيقات كه چون موجي اخبار و رسانه‌ها را در بر مي‌گيرد در برخي كشورها نهضت‌هايي براي اعمال محدوديت استفاده از تلفن همراه برانگيخته است. برخي دولت‌ها با اعطاي بودجه‌هاي كلان پژوهشي به موسسات و مراكز تحقيقاتي و دانشگاهي موافقت كرده‌اند و هدف بررسي آثار كوتاه و بلندمدت استفاده از تلفن همراه و تجهيزات مخابراتي آن بر سلامت انسان، ساير جانداران و محيط زيست است.

تا امروز نتايج اغلب تحقيقات ناديده گرفته يا رد شده‌اند با اين حال مضرات پزشكي تلفن همراه براي كودكان و افراد زير 12 سال و رابطه امواج الكترومغناطيس ناشي از گوشي‌ها با بروز تومور مغزي تقريبا اثبات شده است. بر اين اساس در كشورهايي ‌نظير فرانسه كه در اين زمينه پيشگام محسوب مي‌شود زمزمه‌هايي مبني بر ممنوعيت استفاده از تلفن همراه براي كودكان و تبليغات رسانه‌اي در اين حوزه به گوش مي‌رسد.

نتيجه برخي تحقيقات نيز استفاده از تلفن همراه را براي افراد زير 20 سال يكي از دلايل بروز آسيب‌هاي جدي در بخش‌هاي مربوط به شنوايي و بينايي مغز معرفي مي‌كند.