پيشگفتار:

يكي از پرسشهاي مهم اين است كه از چه زماني انسان با مواد مخدر آشنا شد و سابقه ي اعتياد به كدام عصر بر مي گردد؟بايد گفت كه بشر از هفت هزار سال قبل،از وجود يك ماده مخدر قوي در خشخاش آگاه بوده است.در لوح هاي گلي متعلق به پنج هزار سال قبل از ميلاد كه از سومريان باقي مانده از ترياك نام برده شده است.در حدود چهار هزار سال قبل از ميلاد،ترياك کشدن در چين رايج بوده است.1500 سال قبل از ميلاد،تخم خشخاش از مصر به يونان برده شده.پزشكان تركيباتي از ترياك را براي بيماري هاي مختلف جسمي و رواني تجويز مي كردند.[1]1در ابتدا از مواد مخدر براي معالجه ي دردها استفاده مي شد،ولي در اثر استفاده بيشتر،زمينه اعتياد انسانها فراهم گرديد و روز به روز گسترش يافت.

مقدمه:

بي ترديد اعتياد(Addiction) يكي از بلايايي است كه همه ي انسانها به ويژه جوانان را تهديد مي كند.مثلث «فقر،جهل،و اعتياد»پويائی،بالندگي،نشاط و خلاقيت را از بعضي جوانان گرفته و از آنها انسانهايي بيمار و بي خاصيت ساخته است.افزون بر آن،اعتياد،ناهنجاريهاي روحي و رواني و عوارض جسمي در پي داشته و هزاران انسان را به كام مرگ فرستاده است.اعتياد گذشته از ايجاد اختلافات خانوادگي كه در نهايت به طلاق منجر مي شود،زيان هاي اقتصادي و فرهنگي فراواني را نيز موجب   مي شود.

آمار نشان مي دهد كه همه ي گروههاي سني در معرض خطر اعتياد قرار دارند،با اين تفاوت كه مردان بيشتر از زنان به اعتياد روي مي آورند و از ميان آنان،جوانان بيشتر از ديگران در معرض خطر اعتياد قرار دارند.بررسي هاي انجام گرفته در استانهاو شهرهاي ايران نشان مي دهد كه شصت درصد از معتادان زير ديپلم،بيست درصد ديپلم و بيست درصد نيز بالاي ديپلم هستند.آمار تحقيقي تر و دقيقتر نشان مي دهد كه هفت درصد از معتادان ليسانس و حدود5/3%بالاتر از ليسانس هستند.هم چنين بررسي ها نشان مي دهد كه بيشتر معتادان را طبقات كم درآمد يا متوسط جامعه تشكيل مي دهند.

در اين مقاله ابتدا به بررسي علل و زمينه هاي اعتياد پرداخته شده و سپس   توصيه هايي كاربردي به والدين براي پيشگيري از اعتياد فرزندان خود و تشخيص علائم اعتياد فرزند خود شده است.در آخر نيز به وظايف گروههاي مؤثر در پيشگيري از اعتياد جوانان اشاره شده است.

تعریف اعتیاد :

طبق تعریف کمیسیون بهداشت جهانی : اعتیاد به مواد مخدر ، مسمومیت حاد یا مزمنی است که مضر به حال شخص و اجتماع می باشد و زاییده مصرف دارویی طبیعی یا صنعتی بوده و مصرف آن عوارض روحی وجسمی دارد .

علل و زمينه هاي اعتياد :

عوامل متعددي در شكل گيري اعتياد نقش دارند،با اين تفاوت كه ميزان تأثير گذاري آنها با هم فرق مي كند.برخي نقش بنيادي دارند ولي بعضي ديگر،زمينه ساز اعتياد هستند.عوامل فردي،اجتماعي،فرهنگي،اقتصادي و سياسي در فرآيند شكل گيري اعتياد تأثير دارند.از اين رو امروزه درباره ي اعتياد،در حوزه هاي مختلف جامعه شناسي،روان شناسي و...بحث              مي شود دراينجا به بعضي از عوامل اعتياد كه اهميت بيشتري دارد اشاره مي كنیم:

1-عوامل فردي

فقر معنوي،افسردگي،بيماري،لذت جويي،عدم اعتماد به نفس،استقلال طلبي،عدم رشد شخصيت و نا اميدي،از جمله علل گرايش به اعتياد هستند.[2] شهيد مطهري (ره) عقيده دارد كه يأس و نا اميدي از آينده  فقدان معنويت،يكي از عوامل خود كشي و جذب به مواد مخدر است.ايشان مي گويد:«آمار نشان مي دهد كه عليرغم اين همه رفاهي كه در دنياي متمدن وجود دارد،آمار خودكشي ها روز به روز بالا مي رود.خود اين هيپي گري يك پديده اجتماعي است.اين خودش يك نوع عكس العمل و بيزاري جويي از تمدن است و به اين معنا ست كه تمدن نتوانسته است كاري براي انسان انجام دهد...لابد بر گزارش هايي را كه درباره ي پناه بردن به مواد مخدر...آمده است،خوانده ايد.پناه بردن به مواد مخدر در آن كشورها،از همين فكر يأس و نا اميدي و بدبيني به آينده بشريت است».[3]

2-عوامل خانوادگي

اعتياد يك ياچند نفر از اعضاي خانواده زمينه ساز اعتياد ديگر اعضا مي شود والدين معتاد غالباً فرزندان معتاد دارند زيرا اولاً الگوي نامناسبي براي فرزندان خود مي باشند و ثانياً فرصت لازم را براي تربيت آنان ندارند.اختلافات خانوادگي پيامد هاي چون  انتخاب خانه دوستان ناباب واعتیاد... را براي جوانان به دنبال دارد.

3-علل اجتماعي

عوامل اجتماعي مانند:محيط مدرسه،دوستان ناباب،تفريحات ناسالم،بيكاري،عدم مقبوليت اجتماعي،فقرهاي فرهنگي،رشد جمعيت،مهاجرت هاي بي رويه و... در شكل گيري اعتياد نقش بنيادي دارند.[4] بر همين اساس است كه دانشمندان براي جلوگيري از اعتياد كودكان و نوجوانان،سالم سازي محيط مدرسه و پيشگيري از معاشرت با دوستان ناباب را مطرح كرده اند.[5] افزايش جمعيت و بيكاري،از ديگر عوامل اعتياد است.افزون بر آن،در كشورهاي عقب مانده،امكانات تفريحي و رفاهي كافي فراهم نيست و همين موارد نقش تعيين كننده اي در گرايش جوانان به اعتياد ايفا مي كنند.عامل مهم ديگر،سنت ها و عقايد عاميانه است.بدين معنا كه بعضي افراد مواد مخدر را يك ماده ي مفيد دانسته و حتي استفاده از آن را ارزش مي دانند.متأسفانه در برخي از مجالس جشن و شادي،بهره گيري از مواد مخدر به صورت يك سنت درآمده است و به آن افتخار مي كنند.به علاوه در بعضي از جوامع ،مواد مخدر را دارويي شفابخش و عامل آرامش مي دانند.

4-علل جغرافيايي و اقتصادي

ساكنان شهرها و روستاهايي كه در مسير عبور مواد مخد رهستند،به علت سهولت دسترسي به آن و همكاري با سوداگران مرگ،بيشتر در معرض اعتياد قرار مي گيرند.[6] فقر و بحران اقتصادي نيز از عوامل اعتياد محسوب مي گردد.معمولاً در خانواده هاي  فقير،افراد معتاد بيشتر يافت مي شوند.البته در خانواده ها و كشورهاي ثروتمند نيز افراد معتاد وجود دارند كه ريشه ي آن به بحران هويت،فقدان معنويت،لذت جويي،اختلالات شخصيتي،نااميدي افسردگي بر مي گردد.طبق گزارش سازمان ملل،در آمريكا هر دانش آموز اقلاً يكبار براي خوشي و ارضاي حس كنجكاوي،از انواع مواد مخدر مصرف مي كند.[7]

5-علل سياسي

از آنجا كه جوانان هر جامعه اي در صحنه هاي فرهنگي،سياسي،اجتماعي و اقتصادي آن جامعه نقش اساسي دارند،استعمارگران سعي مي كنند خلاقيت،شادابي و بالندگي را از آنان بگيرند.از اينرو با بهره گيري از سياستهاي راهبردي نظير:تهاجم فرهنگي و توزيع مواد مخدر مي كوشند نقش جوانان را در جامعه كم رنگ كنند و از اين طريق به اهداف سوم خود دست يازند.

اعتياد به مواد مخدر،چيزي بيش از مشكلي ساده است.امروزه نيز همانند آنچه در تاريخ بشر رخ داده است،انسانها به بهانه هاي پزشكي،تفريح،شعائر اعتقادي و...به مصرف مواد شيميايي طبيعي يا مصنوعي روي مي آورند تا از خواص درماني،تسكيني،تغيير حالت ذهني و رفتاري آنها بهره مند شوند.به بيان ديگر زمانه چندان تغيير نكرده است،زيرا عده اي هنوز مانند گذشتگان فكر مي كنند كه «اگر مواد مخدر تأثير مثبتي بر فرد نمي گذاشت،افراد به مصرف آن روي نمي آوردند.»

·       مواد مخدر قانوني و غير قانوني گوناگون بيش از هر زماني در تاريخ بشر،در دسترس است.

·    از فروش اين مواد،سودهاي كم سابقه اي به دست مي آيد.معاملات مواد مخدر از سوي بخشهاي قانوني و يا زير زميني بسيار قدرتمند عظيم حمايت مي شود.

·    تبليغات وسيع و متقاعد كننده در سطح ملي در زمينه ي مصرف تفريحي مواد مخدر توسط افراد بزرگسال،جوانان را به انجام رفتاري مشابه بزرگسالان تشويق مي كند.اين امر اغلب به مصرف غير قانوني مواد مخدر منجر مي شود.

معني اصطلاح«به دور از اعتياد» :

امروزه دسترسي آسان به مواد مخدر اگرچه واقعيتي دردناك به ويژه در مورد نوجوانان در حال رشد است،اما «تربيت فرزند به دور از اعتياد» هدفي شايسته و واقع گرايانه براي تمامي والدين به شمار مي آيد.تعاريف متعدد اين اصطلاح عبارتند از:

·       پرورش فرزنداني كه هرگز با مواد مخدر و الكل سر وكار نخواهند يافت.

·    پرورش فرزنداني كه با پرداخت هزينه هاي فردي با اين گونه مواد سروكار پيدا مي كنند،اما با گرفتن كمك هاي لازم دوباره به زندگي سالم خود باز مي گردند.

دوري مطلق از مواد مخدر ممكن است هدفي دشوار باشد،اما خوشبختي كنوني و آينده هر يك از نوجوانان به تحقق اين هدف بستگي دارد.

چرا نوجوانان به مصرف مواد مخدر روي مي آورند؟

نوجوانان با اهداف زير به مصرف مواد مخدر روي مي آورند:

¯   لذت بردن از صحبت با ديگران و افزايش شأن اجتماعي خود

¯   گريز از مشكلات و خودداري از روبه رو شدن با ناراحتي ها

¯   جايگزيني هيجان به جاي كسالت

¯   بيان آزادانه ي خود

¯   كاهش تنش و تسكين درد

¯   برطرف كردن ترس و كاهش اضطراب

¯   ايجاد احساس رهايي و جدا شدن از واقعيت

¯   دريافتي تازه از واقعيات روزمره و...

هريك از انواع مواد مخدر،از قدرت ايجاد تغييرات روحي و رفتاري در فرد مصرف كننده برخوردار است.هر نوع ماده مخدر،بر اثر تكرار مصرف باعث ايجاد اعتياد مي شود.مصرف بسياري از انواع مواد مخدر اعتياد فيزيكي نيز به وجود مي آورد.بدن تحت تأثير ميل،تحمل و ترك مواد،دچار تغييراتي متفاوت مي شود.هر يك از انواع مواد مخدر،نوعي سم است كه ميزان و دفعات تكرار در مصرف آن مي تواند تأثيرات مضر و حتي مهلك داشته باشد.به قول يكي از دانشمندان«مصرف بيش از حد مواد مخدر شيوه اي است كه در اغلب خودكشي ها مورد استفاده قرار مي گيرد».

هنگامي كه نوبت به والدين مي رسد تا از مصرف مواد مخدر توسط فرزندشان جلوگيري كنند،بهاي پيشگيري مؤثر،هوشياري هميشگي آنهاست.والدين بايد با دقت مراقب رفتار فرزندشان باشند و در صورت تغيير يا وخامت رفتار آنها (بي آنكه داده هاي موجود توضيح كاملي براي مسئله باشد )مي بايستي امكان سروكار داشتن فرزندشان با مواد مخدر را در نظر بگيرند.والدين مي بايستي مراقب چه نوع تغييراتي باشند؟

ü    هنگامي كه نوجوانان باهوش،تصميماتي احمقانه مي گيرند.

ü    هنگاميكه رفتاري ناشايست از نوجوانان خوب سر مي زند.

ü    هنگاميكه نوجوانان صادق،دروغ مي گويند.

ü    هنگاميكه بچه هاي با حافظه دچار فراموشي مي شوند.

ü    هنگاميكه بچه هاي وظيفه شناس،دچار بي تفاوتي مي شوند.

ü    هنگامي كه نوجوانان خوش رفتار دم دمي مزاج مي شوند.

ü    هنگامي كه بچه هاي بي پول،ناگاهان پولدار مي شوند.

ü    هنگاميكه نوجوانان داراي پشتكار،علاقه خود را از دست مي دهند.

ü    هنگاميكه نوجوانان خوش برخورد،منزوي      مي شوند.

ü    هنگاميكه نوجوانان روراست،شروع به مخفي كاري مي كنند.

ü    هنگاميكه بچه هاي خوب،رفتار شرورانه اي از خود نشان مي دهند.

ü    هنگاميكه بچه هاي قابل اعتماد،توافق هاي مورد نظر را ناديده مي گيرند.

ü    هنگاميكه بچه هاي سالم،دچار خستگي مفرط مي شوند.

ü    هنگاميكه نوجوان منظم،دچار بي نظمي مي شود.

به ياد داشته باشيد كه هيچ يك از اين تغييرات،به تنهايي بيانگر مصرف مواد مخدر از سوي فرزند شما نيست بلكه در دراز مدت الگويي شامل تعدادي از اين رفتارها مي تواند موجب نگراني والدين شود.مراقبت هاي پيشگيرانه،نيازمند گوش به زنگ بودن براي انجام نظارتهاي لازم است.

درباره ي قوانين مربوط به مواد مخدر چه چيزهايي را به فرزندانتان بگوييد؟

آيا لازم است با فرزندانتان درباره ي قوانين ضد مواد مخدر،نحوه ي اجرا و پيامدهاي نقض آنها صحبت كنيد.آن هم در جايي كه اگر نوجواني تعميم به مصرف غير قانوني مواد مخدر گرفته باشد،به احتمال زياد صحبت درباره ي قوانين و يا خطرات ناشي از نقض آنها،او را از اجراي تصميم خود منصرف نخواهد كرد؟

شايد اين مسئله درباره ي جواناني كه تصميم به مصرف مواد مخدر گرفته باشند،درست باشد؛اما چنين اطلاعاتي  براي نوجواناني كه هنوز در تصميم خود مردد هستند،مي تواند نقشي بازدارنده داشته باشد.تنها توصيه ساده ما به والدين اين است كه مرتباً با فرزندانتان درباره ي آن چه كه آنها بايد درباره ي استفاده از مواد مخدر بدانند و همچنين واكنش مورد انتظار خود،بحث و تبادل نظر كنيد.در واقع والدين با سكوت خود نشان مي دهند كه تسليم شده و اجازه داده اند تا اطلاعات نادرست از طريق نوجوانان همسن وسال فرزندانشان در اختيار آنها قرار گيرد:«بابا كسي رو كه واسه يه ريزه مواد نمي گيرن!»موضوع اصلي در اين ميان كمك به نوجوانان است تا از چارچوب قانوني موجود در زمينه ي مواد مخدر در جامعه شان آگاه شوند.ابتدا براي فرزندانتان توضيح دهيد كه علاوه بر صدمات و آثار سوء جسمي و روحي ناشي از مصرف مواد مخدر،سروكار داشتن آنها با مواد مخدر پيامدهاي قانوني نيز در پي دارد.اگر چه مصرف كافئين،داروهاي مجاز،داروهاي غير مجازي كه از گوشه و كنار منزل برداشته مي شود محدوديتهاي قانوني ندارد.اما استفاده از بسياري مواد محرك ديگر داراي محدوديتهاي قانوني است.

درباره ي مالكيت مواد مخدر چه چيزهايي به فرزندانتان بگوييد؟

مالكيت مواد مخدر،يعني داشتن چنين موادي با خود در مدرسه،در ماشين،در منزل،و يا هر جاي ديگري كه مربوط به شما مي شود.نوجوانان با نگهداري مواد مخدر در اتاق خود،خانواده ي خويش را در معرض خطراتي جدي قرار مي دهند،زيرا اگر چه والدين وجود چنين موادي را در خانه ي خود ممنوع كرده اند،اما اطلاعي از اين كار فرزند خود ندارند.خريد مواد مخدر براي مصارف شخصي،اغلب نوجوانان را به نحوي با جرائم جنايي مرتبط مي سازد كه ممكن است خطرات اجتماعي مهمي را به خطرات ياد شده اضافه كند.اگر نوجواني در يك ميهماني حضور داشته باشد كه در آن مواد مخدر مصرف مي شود،به رغم استفاده از چنين موادي،همراه ديگران دستگير خواهد شد.نوجوانان بايد بدانند هر گونه سروكار داشتن با مواد مخدر،به سادگي مي تواند آنها را دچار دردسر كند.

درباره ي مصرف مواد مخدر چه چيزهايي به فرزندانتان بگوييد؟

بخشي از خطر مواد مخدر،در ميزان آگاهي ما از چيزي نهفته است كه استفاده مي كنيم.نوجوانان به هنگام خريد مواد مخدر از دلالان خياباني،به هيچ عنوان اطلاع دقيقي از مواد خريداري شده و يا ميزان خالصي يا نا خالصي آن را ندارند.پس،اين هشداري است به خريداران.مسئله ديگر تأثير اين گونه مواد بر رفتارهاي شخص به ويژه در هنگام رانندگي است.امروزه تصادف خودروهايي كه رانندگان آنها به نوعي با مواد مخدر يا الكل سر و كار دارند،عامل مرگ و مير بسياري از جوانان و نوجوانان تلقي مي شود.

درباره مواد مخدر چه چيزهايي به فرزندانتان بگوئيد؟

جواناني كه به خريد و فروش مواد مخدر روي مي آورند تا پول مواد مخدر مصرفي خود را تهيه كنند،گاهي به اشتباه مشتريان خود را مورد اعتماد دانسته و فكر مي كنند كه آنها را به مقامات قانوني تحويل نخواهند داد.اين فروشندگان به سادگي فراموش مي كنند كه آنچه خريد و فروش مي كنند مدركي است عليه خود آنها.پس فروشندگان مواد مخدر را از پيامدهاي كارشان آگاه كنيد.والدين مي توانند به فرزندان خود بگويند كه مالكيت مواد مخدر آنها را دچار درد سر مي كند و مصرف مواد مخدر دردسرهاي بيشتري به وجود مي آورد.در كشور ما فروش مواد مخدر از جمله جرائمي است كه در قانون مصوبه شديدترين مجازاتها را به خود اختصاص داده است.در قوانين ايران،مجازات فروش مواد مخدر به تناسب ميزان مواد،از چهار ميليون تا دويست ميليون ريال جزاي نقدي،يك تا هفتاد و چهار ضربه شلاق،سه تا پانزده سال حبس،حبس ابد،اعدام و مصادره اموال تعيين شده است.

درباره مسئوليت هاي فرزندانتان چه چيزهايي بگوئيد؟

در صورت بازداشت نوجواني به دليل نقض قوانين مواد مخدر،به سود خود اوست كه پيامدهاي منفي رفتار خود را متحمل شود.به دليل نوسانات موجود در قوانين،والدين ممكن است بخواهند با گرفتن وكيل و يا مشورت با او،اطلاعات حقوقي لازم را بدست آورند،اما خود نوجوانان بايد با پذيرفتن پرداخت بخشي از هزينه ها،در جلسات مشورتي-حقوقي شركت كنند و در تمام جلسات غير رسمي دادگاه نيز حضور يابند(طبق قانون آئين دادرسي در امور كيفري،حضور متهم اعم از اين كه طفل يا كبير باشد در كليه جلسات تحقيق و رسيدگي دادگاه الزامي است و مي تواند وكيل خود را نيز به همراه داشته باشد.ماده 226 قانون مذكور به قاضي دادگاه رسيدگي كننده به جرائم اطفال اجازه مي دهد در صورتي كه مصلحت طفل اقتضا نمايد رسيدگي در قسمتي از مراحل دادرسي در غياب متهم صورت گيرد.)

سرانجام والدين بايد با سنجشهاي اجتماعي خود،رفتارهاي احتمالي سيستمهاي حقوقي را مورد ارزيابي قرار دهند.والدين در صورت وجود دلايل كافي مبتني بر وجود تبعيض و تعصباتي در سيستم قضايي كه ممكن است به رفتاري ناعادلانه با فرزندان آنها منجر شود،بايد اين عامل را نيز به خطرات موجود بيافزايند.

آنها ممكن است چنين احساس كنند كه براي جرمي يكسان(نظير داشتن كوكائين)با يك مرد سياه پوست آمريكايي و يا يك زن سفيد پوست انگليسي،رفتاري مشابه اعمال نمي شود.مثلاً با مرد سياه پوست با ظن و شك بيشتري رفتار مي شود و در ضمن سختگيري در اجراي قوانين،او را مشمول مجازاتها و محكوميتهاي سنگين تري مي كنند.اگر والدين احتمال وجود چنين تعصبهايي را مي دهند،بايد فرزندان خود را از وجود اينگونه خطرات مضاعف،آگاه كنند.آنها بايد در صورت دستگيري پسر يا دختر خود با استفاده از وكلا يا نمايندگان حقوقي،از اعمال و رفتارهاي يكسان و عادلانه نسبت به فرزندان خود مطمئن شوند.[8]

چند پيشنهاد:

 به عقيده ما بهترين شيوه براي مراقبت از جوانان اين است كه والدين آنها را با استفاده از راههاي زير،آماده برخورد با معضل اعتياد كنيم:

1-روبه رو شدن با اين تهديد اجتماعي و نه انكار كردن آن.

2-آگاه كردن فرزندانشان در زمينه خطرات ناشي از مصرف مواد مخدر و ارائه توصيه هاي ايمني لازم در صورت مصرف مواد مخدر.

3-آمادگي شخصي براي تشخيص علائم و انجام واكنشهاي لازم به هنگامي كه مصرف مواد به فرزندشان آسيب مي زند و زندگي خانوادگي را از هم مي پاشد.

4-به كار گرفتن شيوه هاي پيشگيري لازم براي آماده سازي فرزند در زمينه برخورداري از زندگي مناسب و مستقل و عاري از وابستگي به مواد مخدر و الكل.

5-ارائه شيوه هاي پذيرش و برخورد با مشكلات احساسي و عاطفي و جلو گيري از تأثير سوء آنها در زندگي جوانان.

وبالاخره... .

شايد تنها راه كاربردي و منطقي در جامعه،افزايش تعداد گزينه هاي گوناگون براي جوانان است.فرصتهاي اجتماعي،معنوي،تفريحي و هنري،تحصيلي،خدماتي و شغلي مي تواند جايگزينهاي سالمي براي سرگرمي هاي پوچ ناشي از مواد مخدر باشند.

منابع و مآخذ:

1-تاج زمان،دانش،معتاد كيست،مواد مخدر چيست؟/محمد علي كفاشيان/خودآموز ترك اعتياد

2-پيشگيري از اعتياد/حسن اسعدي

3-تكامل اجتماعي انسان به ضميمه ي هدف زندگي/مرتضي مطهري

4-روش هاي درمان اعتياد/شهاب الدين صالح پور

5-كليدهاي پيشگيري و مقابله با اعتياد در نوجوان و جوان/كارل پيكهارت/ترجمه مسعود هومان/نشر دانه