تاریخ ریاضی در ایران

جورج سارتون در مقاله ی مطالعه ی تاریخ ریاضیات در کتاب مطالعه ی تاریخ ریاضیات و تاریخ علم، به بهترین صورتی لزوم بررسی تاریخ ریاضیات را بیان کرده است. اما این کار در ایران چندان دنبال نشده و آثار انگشت شماری در این باره به زبان فارسی در دست است.

نویسندگان، مترجمان، و دانشوران ایرانی ضمن آن که باید برخی آثار جامع و اصیل در باب تاریخ ریاضیات را به فارسی ترجمه کنند، از تاریخ میهن خودشان غافل نباشند.

بررسی تاریخ ریاضیات ایران برای ما علاوه بر فایده های کلی، یک جنبه ی عاطفی و ریشه شناسی هم دارد. ما باید بتوانیم سهم واقعی ملت خود را در برپایی کاخ بلند ریاضیات امروز جهان به نوجوان و جوان ایرانی نشان دهیم، تا این توهم ِباطل برایش پدید نیاید که ایرانی تنها به مفاهیم رویایی و خیال پردازی های شاعرانه پرداخته است، بلکه دریابد نیاکانش در زمینه های علمی و منطقی هم به اندازه ی هر ملت دیگری کوشا بوده اند.

آنچه باید بشود

برای جستجوی ریشه های خلاقیت ریاضی ایرانیان در وهله ی نخست به تصحیح و چاپ علمی و انتقادی آثار ریاضی بازمانده، و ترجمه ی آثار عربی ریاضی دانان ایرانی نیاز داریم. در این راه کار بسیار کمی صورت گرفته است و مایه ی تأسف این که مصححان و مترجمان بسیاری از آن ها هم ریاضی دان نبوده اند. مثلا یکی از گرانبهاترین مآخذ ریاضی فارسی یعنی دانشنامه ی علایی (بخش ریاضیات) تاکنون چاپ نشده است. زمانی قرار بود مرحوم مجتبی مینوی آن را تصحیح و به وسیله ی انجمن آثار ملی منتشر کند، ولی سال ها گذشت و خبری نشد، تا امسال مینوی چشم از جهان فروبست. همچنین هشت سال پیش بنیاد فرهنگ ایران با آقای هوشنگ میر مطهری قراردادی برای تصحیح این کتاب بست، و عکس نسخه های متعدد این کتاب را فراهم کرد و در اختیار وی گذاشت، ولی ظاهرا ایشان آن چنان دامنه ی تحقیق و تتبع را وسیع گرفتند که رشته ی کار گسیخت و هنوز هم به جایی نرسیده است.

مورد دیگر از این قبیل آثار ِریاضی ِ«خواجه نصیر الدین» است، که دانشمندان ایرانی در گذشته آن ها را به فارسی ترجمه یا شرح کرده اند - از قبیل «تحریر اصول اقلیدس» ترجمه ی قطب الدین شیرازی - ولی بیشتر این آثار چاپ نشده، یا چاپ های آن ها غیر قابل استفاده است.

از همین قبیل است قسمت ریاضیات «درة التاج» قطب الدین شیرازی که متن چاپ شده ی آن جز احیانا برای ده - بیست تن اهل فن انگشت شمار قابل استفاده نیست، حال آن که گنجینه ای است سرشار از معلومات ریاضی گرد آمده تا پایان سده ی هفتم هجری (سیزدهم میلادی).

با کمال تأسف، ریاضی دانان ما از توجه به گنجینه ی آثار ریاضیات ایرانی بازمانده اند و تعداد کسانی که قادر به فهم این گونه آثار باشند هر روز کمتر می شود.

اکنون که از هر طرف سخن از پژوهش و تحقیق می رود، و هم شورای پژوهش های علمی تشکیل شده، و هم فرهنگستان علوم ایران، جا دارد که مسوولان این سازمان ها در پی چاپ و نشر انتقادی این متنها باشند، تا گام اول در راه ایجاد اوضاع مساعد برای بررسی تاریخ ریاضیات ایران فراهم آید.

کارهای دیگر

از کارهای دیگر باید همکاری ریاضی دانان با باستان شناسان باشد. چون بدبختانه درباره ی ریاضیات ایران پیش از اسلام آثار مکتوب چندانی در دست نیست، بلکه باید از مدارک غیر مستقیم استفاده کرد. مثلا با بررسی آثار معماری و تأسیسات آبیاری از قبیل قنات ها، کاریزها، آب انبارها، پل ها، طاق ها، ستون ها ... می توان دریافت که ایرانیان از چه نوع محاسبات ریاضی آگاهی داشته اند، ریاضیات عملی آن ها بر چه پایه های نظری استوار بوده، با کدام شکل های هندسی کار می کردند، و تا چه حد در اندازه گیری چیره دست بوده اند. همچنین، با بررسی آثار نجومی دانشمندان اولیه ی اسلامی، که پیرو سنت های ایرانی بوده اند، باید میزان دانش ریاضی ایرانیان دوره ی ساسانی را ارزیابی کرد.

باید کتیبه های عیلامی، و اسناد مالی به دست آمده از دوره ی هخامنشی و اشکانی را مورد بررسی دقیق قرار داد تا از سنت ریاضی که به ایرانیان آریایی رسیده، و هم از حساب بازرگانی که مورد بهره برداری آنان بوده است، آگاه شد.
البته، این کارها نیازمند دانش پژوهان کوشا و خستگی ناپذیر و فداکار است که از جان خود مایه بگذارند و فارغ از گرفت و گیر و داد و ستد و غوغای زندگی روزانه، در ازنای دهلیزهای پرپیچ و خم سیر فکری ملت خویش را بپویند.
اما در عین حال به مشوقان و حامیانی دور اندیش، قدرشناس و گشاده دست هم نیاز دارد که آب و نان و ابزار کار پژوهنده را فراهم آورند و به کار پژوهشگر بنگرند، نه به دفتر حضور و غیاب.
اگر چنین نکنیم، و اگر در اندیشه ی پروردن نسلی پژوهشگر حرفه ای راستین نباشیم، شک نیست که با گذشت هر سال جمع بیشتری «دکتر» و «متخصص» خواهیم داشت، ولی محققی که با دل و جان شوق تحقیق و جستجو داشته باشد چطور ؟

آثار مربوط به تاریخ ریاضیات در زبان فارسی

این یادداشت نه کتابشناسی موضوعی است و نه کتابشناسی تحلیلی، بلکه کوششی است برای شناساندن برخی مآخذ و مراجع مهم تاریخ ریاضیات به زبان فارسی، خواه ترجمه باشد، یا تألیف.

نخستین کوش اصولی که برای معرفی علما و فضلا - از جمله برخی ریاضی دانان - در ایران به عمل آمد، تألیف «نامه ی دانشوران» بود تحت سرپرستی «اعتضاد السلطنه»[1] البته در مورد اعتبار علمی مطالب آن نباید مبالغه کرد، ولی در عین حال لازم است اوضاع و احوال زمان را هم در نظر داشته باشیم.

آقای «سید جلال الدین طهرانی» در سال 1357 انتشار سالنامه ای را آغاز کرد، به نام «گاهنامه»، که تا سال 1315 مرتبا انتشار یافت و سپس تعطیل شد. او در این سالنامه به صورتی مستند و علمی به معرفی آثار ریاضی و نجومی دانشمندان ایرانی و اسلامی پرداخت (البته در وهله ی اول توجه به آثار نجومی بود).

آقای دکتر «غلام حسین مصاحب» در سال 1317 کتاب «جبر و مقابله ی خیام» را توسط کتاب فروشی مرکزی در تهران انتشار داد، شامل رساله ی جبر و مقابله ی خیام، ترجمه ی خلاصه ی آن و توضیحاتی درباره ی آن. تحریر مبسوط و مفصل همین کتاب در سال 1339 تحت عنوان «حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر» توسط انجمن آثار ملی انتشار یافت، که فصل سوم آن (ص 77 - 128) شامل تاریخ علم جبر تا زمان خیام است. علاوه بر این، دکتر مصاحب در 1309 تا 1314 «مجله ی ریاضیات عالی و مقدماتی» را منتشر می کرد که شامل مطالب اندکی درباره ی تاریخ ریاضیات است. همچنین مقالاتی درباره ی «جبر و مقابله ی خوارزمی»، «جبر و مقابله ی خیام»، و کتاب «کشف القناع» نصیر الدین طوسی نوشته است.[2]

همچنین در رساله ی کوچکی به نام ابوریحان بیرونی که در 1346 از طرف دانشگاه ملی ایران انتشار یافته، به بحث مختصری درباره ی کارهای علمی، از جمله آثار ریاضی این دانشمند پرداخته است.[3]

پر کارترین نویسنده ی ایرانی در زمینه ی تاریخ ریاضیات آقای ابوالقاسم قربانی است که از آثار او این کتاب ها منتشر شده است :

1. دو ریاضی دان ایرانی و شمه ای درباره ی عددهای متحاب

شامل شرح احوال و معرفی آثار کمال الدین فارسی و ملا محمد باقر یزدی، که در 1347 در 64 صفحه از طرف مدرسه ی عالی دختران منتشر شده است.

2. ریاضی دانان ایرانی از خوارزمی تا ابن سینا

در سال 1350 در 637 صفحه از طرف همان مدرسه منتشر شده است، این کتاب شامل معرفی احوال و آثار 26 تن به شرح زیر است :

1. خوارزمی، 2. احمد بن محمد نهاوندی، 3. یحیی بن ابی منصور، 4. خالد مروزی، 5. حبش حاسب، 6 تا 8 - بنو موسی (محمد، احمد و حسن بن موسی بن شاکر خوارزمی)، 9. ماهانی، 10. ابوحنیفه ی دینوری، 11. نیریزی، 12. ابوجعفر خازن، 13. عبدالرحمن صوفی، 14. صاغانی، 15. هروی، 16. بوزجانی، 17. خجندی، 18. کوشیار، 19. ابوسهل کوهی، 20. ابوالجود، 21. ابونصر عراق، 22. ابوعلی حبوبی، 23. ابوالحسن اهوازی، 24. محمد بن حسین، 25. کرجی، 26. ابن سینا.

این کتاب خاصه از لحاظ معرفی مراجع و مآخذ مهم و غنی است.

3. کاشانی نامه

تحقیق در احوال و آثار غیاث الدین جمشید کاشانی از انتشارات دانشگاه تهران در 276 صفحه در سال 1350.

4. نسوی نامه

تحقیق در آثار ریاضی علی بن احمد نسوی (زنده در 473 قمری، 1080 میلادی). این کتاب در سال 1351 در 210 صفحه از طرف بنیاد فرهنگ ایران منتشر شده است.

5. بیرونی نامه

تحقیق در آثار ریاضی ابوریحان بیرونی در 610 صفحه، که شامل فهرست مشروح واژه های ریاضی کتاب التفهیم، بحثی راجع به مسئله ی خانه های شطرنج، و در آخر کتاب معرفی مختصر پنجاه تن از ریاضی دانان دوره ی اسلامی است. این کتاب در سال 1352 از طرف انجمن آثار ملی به مناسبت هزاره ی بیرونی منتشر شده است.[4]

علاوه بر این کتاب ها، آقای قربانی از بیست و پنج سال پیش به انتشار مقالاتی در زمینه ی تاریخ ریاضیات در مجله های سخن ادبی، سخن علمی، راهنمای کتاب و غیره پرداخته است.[5]

یکی دیگر از کوشندگان در زمینه ی تاریخ ریاضیات آقای پرویز شهریاری است که مقاله ها و کتاب های متعدد ترجمه کرده است. بعضی از مقاله های ترجمه ی ایشان در زمینه ی تاریخ ریاضیات به صورت کتابی تحت عنوان «ریاضیات در شرق» در سال 1352 در 149 صفحه توسط انتشارات خوارزمی منتشر شده است. این کتاب شامل 7 مقاله است، بدین شرح :

1. درباره ی تاریخ ریاضیات، 2. گام های نخستین در تکامل شمار، 3. ریاضیات ملت های قدیم بین النهرین، 4. ریاضیات ملت های هند، 5. تاریخ کسرهای اعشاری در چین، 6. ریاضیات شرق میانه و نزدیک در سده های میانه (راجع به تاریخ ریاضیات اسلامی)، 7. نظریه ی خیام درباره ی خطوط موازی.

از سایر ترجمه های او «تاریخ حساب» تألیف «رنه تاتون» از مجموعه ی «چه می دانم» است، که تاکنون چند بار تجدید چاپ شده است البته این کتاب برای عامه ی خوانندگان اروپایی نوشته شده و جنبه ی کلی دارد.

«هندسه در گذشته و حال» مجموعه ی دیگری است شامل مقاله درباره ی تاریخ هندسه، که در سال 1343 در 103 صفحه به قطع جیبی در سلسله انتشارات سیمرغ منتشر شده است.

کتاب های «سرگذشت آنالیز ریاضی»، تألیف «آندره دولاشه» از مجموعه ی «چه می دانم»، و «لگاریتم» تألیف «استاپو» هم دو کتاب بسیار جالب در زمینه ی تاریخ ریاضیات استدلالی است که به وسیله ی آقای پرویز شهریاری ترجمه و اولی از طرف انتشارات امیرکبیر و دومی از طرف انتشارات خوارزمی چاپ شده است.

«ریاضیات : محتوی، روش، و اهمیت آن» کتابی است جامع از «الکساندروف»، «نیکولسکی»، «لاورنتیف»، و دیگران. این کتاب در سه مجلد و بیست فصل، راجع به بیست مبحث ریاضی تهیه شده است. فصل اول آن تحت عنوان نظری کلی به ریاضیات شامل بررسی تاریخ این علم است، و در مقدمه ی هر یک از فصل ها هم سیر تکاملی رشته ی مورد بحث بررسی شده است. قسمتی از مجلد اول این کتاب را (شامل نظری کلی به ریاضیات و آنالیز) آقای پرویز شهریاری در سال 1346 توسط شرکت نشر اندیشه منتشر کرده اند. ترجمه ی کامل مجلد اول (شامل دو فصل بعدی مربوط به هندسه ی تحلیلی و جبر) هم اکنون در دست انتشار است.

وی اکنون سر دبیری مجله «آشتی با ریاضیات» را برعهده دارد، که به هزینه ی دانشگاه آزاد ایران منتشر می شود. انتشارات این مجله شاید نویدی برای ترویج ریاضیات در جامعه ی ما باشد. به هر حال تصور می کنم شهریاری و نویسنده ی این سطور هر دو به این امید قلم می زنیم.

محقق فاضل یگانه احمد آرام - که عمرش دراز باد - با ترجمه ی «تاریخ علم و شش بال علم» جورج سارتون و «نجوم اسلامی» نللینو مآخذ خوبی را در اختیار علاقه مندان فارسی زبان تاریخ ریاضیات قرار داده اند. از کتاب اول که شامل تاریخ علم از آغاز تا عصر اسکندرانی است، متأسفانه تنها مجلد اول آن، یعنی علم قدیم تا پایان دوره ی طلایی یونان منتشر شده (چاپ دوم، انتشارات امیرکبیر)، ولی از چاپ مجلد دوم خبری نیست.

«شش بال علم»(چاپ شرکت انتشار در 1339) در حقیقت دنباله ی مجلد سوم مقدمه بر تاریخ علم است. بال دوم به تاریخ ریاضیات در دوره ی رنسانس مربوط می شود.

«تاریخ نجوم اسلامی» که ترجمه ی آن در سال 1349 در 451 صفحه منتشر شده، از لحظ بررسی تاریخ نجوم ریاضی بسیار سودمند است.

علاوه بر این، آقای احمد آرام کتاب «علم و تمدن در اسلام» تألیف آقای سید حسین نصر را، که در اصل برای معرفی فرهنگ اسلامی به عامه ی انگلیسی زبانان نوشته شده، به فارسی ترجمه کرده اند؛ این ترجمه در سال 1350 از طرف نشر اندیشه در412 صفحه منتشر شده. فصل پنجم آن (ص 144 - 180) راجع به تاریخ ریاضیات است.

«تاریخ هندسه» تألیف پی یرمارشال از مجموعه ی «چه می دانم» را، که برای استفاده ی خوانندگان عادی تألیف شده، در سال 1328 آقای حسن صفاری ترجمه کردند و در 128 صفحه به قطع جیبی از طرف موسسه ی امیرکبیر انتشار یافت.

آقای صفاری کتاب «تاریخ علوم» تألیف پی یرروسو را هم ترجمه و مقارن همان ایام برای بار اول منتشر کردند. این کتاب تاکنون چندبار تجدید چاپ شده و پرفروش ترین کتاب در نوع خود بوده است. تاریخ علوم که در آن مطالب زیادی هم درباره ی تاریخ ریاضیات وجود دارد، مانند تاریخ حساب و تاریخ هندسه که در بالا نام بردیم، برای خوانندگان عادی، ولی به سبکی بسیار شیرین نوشته شده، و در آن هم تمام توجه به اروپا شده و از سهم ملت های قاره های دیگر چندان سخنی در میان نیست.
همچنین، در سال 1348 آقای صفاری کتاب «ریاضی دانان نامی» را در 908 صفحه توسط موسسه امیرکبیر انتشار داد. اصل آن تألیف اریک تمپل بل اسکاتلندی است که در دانشگاه های مختلف آمریکا تدریس می کرد.
فصل اول این کتاب مقدمه و فصل دوم راجع به سه تن ریاضی دان باستان، یعنی زنون، اودکسوس و ارشمیدس است. پس از آن شرح کارهای ریاض دانان جدید از دکارت آغاز می شود و به کانتور خاتمه می یابد (قریب سی تن).
مترجم یادداشت های فراوانی در توضیح مطالب کتاب بر آن افزوده، و شرح کارهای چهار تن از ریاضی دانان معاصر (سوفوس لی، داوید هیلبرت، امی نوتر، رامانوجان) را از مراجع دیگر ترجمه و در آخر کتاب آورده است (ص 825 - 885). تصور می کنم، این کتاب، هم به خاطر مشروح بودن مطالب آن، و هم به سبب اطلاع مترجم از علوم ریاضی، در حال حاضر بیشترین و بهترین اطلاعات را در زمینه ی ریاضیات در عصر جدید در اختیار خوانندگان فارسی زبان قرار می دهد.

در دو کتاب کوچک جورج سارتون هم، که هر دو را آقای احمد بیرشگ به فارسی ترجمه کرده اند، مطالبی مربوط به تاریخ ریاضیات وجود دارد. این دو عبارتست از «علم قدیم و تمدن جدید»(شامل سه مقاله : اقلیدس و زمان او، بطلیموس و زمان او، پایان علم و فرهنگ یونانی) از انتشارات کتابخانه ی طهوری در سال 1334 در 203 صفحه و «سرگذشت علم»(شامل مقاله ای راجع به شرح حال گالوا) از انتشارات سازمان کتاب های جیبی در سال 1343 در 240 صفحه.

در سال 1344 آقای روح الله عباسی کتابی از مارسل بل را تحت عنوان «تاریخ ریاضیات» ترجمه کرده که در 171 صفحه از طرف انتشارات صائب در تهران منتشر شده است. این ترجمه عنوانی گمراه کننده دارد، چون در حقیقت تاریخ ریاضیات نیست، بلکه مقالاتی است درباره ی برخی موضوعات و مباحث ریاضی.

آقای دکتر اسدالله آل بویه در سال 1327 روزنامه ای منتشر می کرد تحت عنوان سازمان، که در هر شماره ی آن مقاله ای داشت راجع به یک مفهوم علمی و سیر تکاملی آن (که از آن جمله بود دیالکتیک زنون. صفر، بی نهایت، تعریف، تابع، احتمال).

اما نویسنده ی این یادداشت غلام حسین صدری افشار مقاله ی مطالعه ی تاریخ ریاضیات را در سال 1347 از جورج سارتون ترجمه کرد که اینک به صورت رساله ای مستقل انتشار می یابد.

در سال 1350 فهرستی تحت عنوان «کتابنامه ی علوم ایران» توسط موسسه تحقیقات و برنامه ریزی وزارت علوم منتشر کرد، که از جمله شامل معرفی کتاب های ریاضی فارسی است.[6]

باز در سال 1350 کتابی تحت عنوان «سرگذشت سازمان ها و نهادهای علمی و آموزشی در ایران» منتشر کرد که در آن اشاراتی ضمنی به فعالیت های ریاضی و مخصوصا اطلاعات مرجع شناسی زیادی وجود دارد.

از سال 1351 «ترجمه ی مقدمه بر تاریخ علم» جورج سارتون را برعهده گرفته که مجلد اول آن (از هومر تا عمرخیام) در سال 1353 و بخش نخست مجلد دوم (علم و اندیشه ی علمی در سده ی دوازدهم میلادی) منتشر شده است (از انتشارات وزارت علوم). بخش دوم هم به زودی منتشر خواهد شد و اگر پیشامد ناگواری رخ ندهد انتشار ترجمه ی فارسی تمام آن در چهار سال آینده به آخر می رسد. این کتاب مطالب فراوانی درباره ی تاریخ ریاضیات دارد و هیچ محققی در این زمینه از مراجعه به آن بی نیاز نیست.

«سرانجام تاریخ ریاضیات» دیوید اسمیت که مجلد اول آن از طرف سازمان انتشار توکا اخیرا انتشار یافت. و در حال حاضر کامل ترین تاریخ ریاضیات در زبان فارسی به شمار می رود.

در پایان باید ذکری بشود از کتاب «علم در تاریخ» تألیف جان برنال که ترجمه ی فارسی آن اخیرا انتشار یافت.

همچنین از کتاب «خوابگردها» اثر آرتور کوستلر که بیشتر در زمینه ی تاریخ نجوم است، ولی مطالبی هم درباره ی ریاضیات در آن دیده می شود.

کتاب بسیار شیرین و در عین حال پرمغز برونوفسکی که تحت عنوان «عروج انسان» به فارسی ترجمه و توسط دانشگاه آزاد ایران منتشر شده مطالب مختصر ولی جالبی درباره ی تاریخ ریاضیات دارد.

باید یادی هم کرد از مقالات آقای محمد حسین تمدن راجع به دانشمندان ایرانی در «نامه ی علمی و فنی» از انتشارات سازمان برنامه. ضرورتی نیست گفته شود که مقالات متعددی درباره ی ریاضی دانان ایرانی در مطبوعات فارسی منتشر شده و می شود. ولی منظور نویسندگان این مقالات بیشتر معرفی مفاخر علمی و تحریک علاقه ی خوانندگان جوان است، نه پژوهش علمی؛ و بهترین آن ها جز حاوی برخی اطلاعات زندگینامه ای و کتاب شناسی نیست.

همچنین، بدیهی است که علاقه مندان به تحقیق در تاریخ ریاضیات ناگزیر باید به مطالعه در تاریخ نجوم، خاصه هیئت، استخراج تقویم و گاهشماری بپردازند.[7]

پانوشت ها :

1. پنج جلد از نامه ی دانشوران در سال های 1296 - 1324 قمری در تهران به صورت چاپ سنگی انتشار یافت و چند سال پیش با حروف سربی در 9 مجلد تجدید چاپ شد.

2. در مورد مقالات نگاه کنید به فهرست مقالات فارسی، به کوشش ایرج افشار، انتشارات دانشگاه تهران، 2 ج 1334 - 1348. جلد اول تجدید چاپ شده است.

3. در این جا بی مناسبت نیست به دو کتاب دیگر هم اشاره ای شود که یکی تماما و دیگری ضمنا از ریاضیات خیام بحث می کنند : 1. «استفاده ی دانشمندان مغرب زمین از جبر و مقابله ی خیام» تألیف دکتر جلال مصطفوی، 137 صفحه، از انتشارات انجمن آثار ملی در سال 1339 شمسی؛ 2. «خیامی نامه» تألیف جلال همائی، جلد اول، 355 صفحه، از انتشارات همان انجمن در 1346. 3. آقای مصاحب کتابی هم دارند تحت عنوان «نظریه ی اعداد»(2 مجلد) شامل اشارات تاریخی در باره ی موضوع مورد بحث (کتاب فروشی دهخدا)

4. هزاره ی بیرونی فرصت مناسبی بود تا آثار متعددی درباره ی این دانشمند نامی منتشر شود. درباره ی کارهای ریاضی او مقاله ای منتشر شد از دکتر فضل الله رضا رییس پیشین دانشگاه تهران در مجله ی راهنمای کتاب (پاییز 1353) که شامل مطالب تازه ای بود.

5. از جمله مقاله هایی است در معرفی کارهای ابوالفتح اصفهانی، عبدالملک شیرازی، قطب الدین شیرازی.

6. یادآوری این نکته لازم است که قسمت مربوط به «کتاب های ریاضی فارسی» از کتابشناسی خاورشناس انگلیسی شادروان استوری را آقای تقی بینش ترجمه کرده و در شماره ی چهارم مجموعه ی نسخه های خطی از انتشارات دانشگاه تهران چاپ شده است. همچنین بخشی از مجلد اول «نسخه های خطی» تألیف آقای احمد منزوی از انتشارات موسسه ی فرهنگی منطقه ای به معرفی کتاب های ریاضی اختصاص دارد.

7. این مطالب مربوط به تاریخ ریاضیات در ایران پیش از این در شماره های اول و دوم «آشتی با ریاضیات» چاپ شده است.